Guernica: schreeuw tegen oorlog, Picasso (1937)

Guernica: schreeuw tegen oorlog

Titel: Guernica
Kunstenaar: Pablo Picasso (1881–1973)
Datering: April–juni 1937
Techniek: Olieverf op doek
Afmetingen: 349 × 776 cm
Waar te vinden: Museo Reina Sofía, Madrid, Spanje
Stijl: Kubisme / Expressionisme met politieke symboliek
Waarde: Onschatbaar, de geschatte waarde ligt boven 2 miljard euro (2023)
Nummer: 3 in de ranglijst van beroemdste schilderijen aller tijden

Naar →  nummer 2 De Sterrennacht (1889) – Vincent van Gogh

Reproductie van Guernica op een betegelde muur, Gernika, Spanje – Photo: Jules Verne Times Two / julesvernex2.com / CC-BY-SA-4.0

Lees hier → meer over Vincent van Gogh.
Zie hier → de Top 100 beroemdste schilderijen aller tijden.

Guernica (1937) – Pablo Picasso

Het is voorjaar 1937. In Parijs zit Pablo Picasso in zijn atelier aan de Rue des Grands-Augustins wanneer het nieuws hem bereikt: het Baskische stadje Guernica is door Duitse bommenwerpers verwoest. Het bombardement, uitgevoerd in opdracht van generaal Franco, laat een stad in puin achter, vrouwen, kinderen en ouderen onder het puin, dieren in paniek, chaos overal. Picasso, die tot dan toe vooral innerlijke conflicten schilderde, besluit dat hij dit moment van collectieve pijn niet onbeschilderd kan laten.

Guernica, of wat er nog van over is in 1937

Het bombardement

Op maandag 26 april 1937 is de wekelijkse markt in volle gang. Boeren uit de omgeving verkopen hun producten aan de ongeveer vijfduizend inwoners van Guernica. Plotseling luiden de kerkklokken: er is een luchtaanval op komst. Mensen vluchten in paniek naar de dichtstbijzijnde schuilkelders. Op dat moment vliegt één eenzame Heinkel He 111-bommenwerper van het Duitse Legioen Condor boven de stad. Het toestel laat zijn bommen vallen en verdwijnt weer. Veel bewoners denken dat het gevaar voorbij is en komen naar buiten om de gewonden te helpen. Vijftien minuten later keert het volledige eskader terug om het plaatsje te bombarderen.

Junkers Ju 52

Al snel blijkt dat veel schuilplaatsen niet bestand zijn tegen de talloze bommen. Mensen vluchten de stad uit, de velden in, in de hoop aan de vernietiging te ontsnappen. Terwijl ze rennen, schieten Heinkel He 51-jagers op de vluchtende mannen, vrouwen en kinderen. Daarna volgt een onafgebroken bombardement van drie eskaders zware Junkers Ju 52-toestellen. Tweeënhalf uur lang regent het bommen: kleine bommen, brisantbommen, brandbommen en bommen van 250 kilo. Hele families verdwijnen onder het puin van hun huizen en schuilkelders. Brandende koeien, schapen en paarden rennen gillend door de straten tot ze bezwijken.

De Baskische autonome regering meldt 1654 doden en 889 gewonden. Latere onderzoeken schatten het aantal slachtoffers tussen de 300 en 800. Twee dagen later trekken de troepen van Franco Guernica binnen.

Picasso gaat aan de slag

Binnen enkele dagen vult Picasso zijn atelier met schetsen en studies. Op een enorm doek, meer dan zeven meter breed,begint zich een scène te ontvouwen die geen realistisch slagveld toont, maar een droom vol afschuw. Alles is zwart, wit en grijs; alle kleur lijkt uit de wereld verdwenen. In het midden schreeuwt een gewond paard, zijn tong scherp als een dolk. Boven hem brandt een elektrische lamp, een oog van de waarheid, dat zowel verlichting als dreiging symboliseert. Aan de linkerkant houdt een moeder haar dode kind omhoog, haar mond geopend in een kreet die geen geluid meer heeft.

Een stier staat roerloos aan de rand van het tafereel. Hij is krachtig, maar koud, een oerbeeld van onverschilligheid en brute macht. Picasso, zoon van Spanje, kent de stier als nationaal symbool, maar in Guernica krijgt hij een dubbele betekenis: de overmacht van het geweld, maar ook het trotse, overlevende Spanje. Boven het paard zweeft een vrouw met een brandende kaars, als een geest die zoekt naar licht in een wereld zonder hoop. Aan de rechterzijde vlucht een andere vrouw, haar armen geheven in wanhoop, gevangen in een brandend huis.

Elk detail heeft zijn eigen taal. De bloem die uit de hand van een gevallen soldaat groeit, is het zwijgende teken van hoop. De lamp bovenaan, tegelijk zon, oog en bom – stelt de moderne techniek voor die zowel vooruitgang als vernietiging brengt. De duistere muren en scherpe vlakken doen denken aan glas en staal, als een echo van de ontmenselijkte oorlogsmachine.

Guernica: schreeuw tegen oorlog

Wanneer het schilderij enkele maanden later op de Wereldtentoonstelling in Parijs wordt onthuld, is het publiek sprakeloos. Geen helden, geen glorieuze overwinning, alleen de echo van menselijke pijn. Guernica wordt een schreeuw tegen oorlog, niet alleen voor Spanje, maar voor de hele mensheid.

Tijdens de Duitse bezetting van Parijs hangt een foto van het werk in Picasso’s atelier. Een nazi-officier wijst erop en vraagt: “Hebt u dit gedaan?” Picasso antwoordt droog: “Nee, ú.”

Jarenlang blijft Guernica in ballingschap, veilig in het Museum of Modern Art in New York. Picasso bepaalt dat het pas naar Spanje mag terugkeren als zijn land weer vrij is. Pas in 1981, zes jaar na Franco’s dood, wordt het overgebracht naar Madrid. Daar hangt het nu in het Museo Reina Sofía, nog altijd even dreigend, even rauw, even menselijk.